29 Ekim 1923 – Cumhuriyet’in ilanı
29 Ekim 1923 - Cumhuriyetin ilanı
TBMM, yeni Türk devletinin idare şeklinin cumhuriyet olduğunu kabul ve ilan etmiş. Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanı seçilmiştir.
Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasından Sonra Mustafa Kemal ve arkadaşlarının teklifi üzerine TBMM’de, Türkiye Devleti’nin yeni yönetim biçiminin belirlenmesi (29 Ekim 1923).
23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılması ile yeni bir Türk devleti kurulmuştu. Millet egemenliğine dayalı ve demokratik bir yapıya sahip olması nedeniyle, bu devletin isminin “Cumhuriyet” olması gerekiyordu. Ancak, o günkü tarihî ve siyası ortamın uygun olmaması sebebiyle rejimin adı açıklanmamış; iç ve dış düşmanların bunu bölücü amaçla kullanmalarına meydan verilmek istenmemişti. Bu nedenle, devletin ismi olmadığı gibi, hükümetin adı da “TBMM Hükümeti” idi. TBMM başkanı, elçi kabul etme ve tayin etme, yasaları uygulatma, devleti temsil etme yetkilerine sahip olduğu halde, kendisine “devlet başkanı” anlamına gelecek bir unvan verilmemişti. Bu nedenle devlet başkanlığı boş gibi görünüyordu. Ancak, Lozan Konferansı sırasında, devlet sisteminin geliştirilmesi ve Türkiye’nin barıştan sonra izleyeceği iç siyaset hakkında milletvekilleri arasında görüş ayrılıkları kendini göstermeye başladı. Bu görüş ayrılıkları, Meclis’te çetin tartışmalara sebep oldu. 2 Ekim 1923’te İtilâf Devletleri’nin askerleri İstanbul’dan ayrıldılar ve 6 Ekim 1923 günü Türk ordusu İstanbul’a girdi. İstanbul, İtilâf Devletleri tarafından boşaltılınca, bu defa, yeni Türk devletinin hükümet merkezinin neresi olacağı konusu ortaya çıktı. Ankara’da çıkan Yeni Gün gazetesi, 9 Ekim 1923 günü, “Yakında Cumhuriyet ilân edilecektir” başlığı ile bir makale yayımladı. 28/29 Ekim gecesi Mustafa Kemal Paşa, yakın arkadaşlarıyla görüşerek, “Yarın Cumhuriyeti ilân edeceğiz” dedi. Aynı gece, İsmet Paşa ile birlikte 1921 Anayasası’na bazı maddeler ekleyen ve bazılarım değiştiren kanun ta- sarısı hazırladılar. 29 Ekim günü parti grubunda görüşe sunulan tasanda şu hükümler yer alıyordu:
• Türkiye Devleti’nin hükümet şekli cumhuriyettir.
• Türkiye Devleti, yönetim birimlerini bakanlar kurulu aracılığıyla yönetir.
• Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kendi üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilir. Başbakanlık görevi, yeni cumhurbaşkanının seçimine kadar devam eder, tekrar seçilmek mümkündür.
• Cumhurbaşkanı, devletin başkanıdır. Bu sıfatla gerekli gördükçe Meclis ve Bakanlar Kurulu’na başkanlık eder.
• Başbakan, Cumhurbaşkanı tarafından ve Meclis üyeleri arasından seçilir. Diğer bakanlar başbakan tarafından, yine Meclis üyeleri arasında seçildikten sonra, Bakanlar Kurulu, Cumhurbaşkanı tarafından Mec- lis’in güvenoyuna arz olunur. Meclis toplantı hâlinde değilse, güven oylaması, meclisin toplanmasına kadar ertelenir.
Parti grubunda görüşülüp kabul edilen tasarı, aynı gün 29 Ekim 1923 saat 20.30’da Büyük Millet Meclisi tarafından da aynen kabul edilerek, yeni Türk devletinin bir cumhuriyet olduğu ilân edildi. Cumhuriyet yönetiminin ilân edilmesinden sonra meclis, cumhurbaşkanı seçimine geçti. Gazi Mustafa Kemal Paşa, seçime katılan 158 milletvekilinin oy birliğiyle, Cumhurbaşkanı seçildi. Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa, ilk cumhuriyet hükümetini kurma görevini İsmet Paşa’ya verdi. Fethi Bey (Okyar) de TBMM Başkanlığına seçildi. Cumhuriyet’in ilânı ile, devlet rejiminin adı konularak, bu konudaki tartışmalar ortadan kalktı. Devlet başkanlığı sorunu çözümlendi. Meclis tarafından seçilen hükümet yerine, anayasa gereği “Kabine Sistemi”ne geçildi ve Cumhuriyet’in ilânı ile birlikte, daha uyumlu çalışan hükümet oluşumu sağlandı.
28 Ekim - 1 Kasım 1923 arası kronoloji
28 Ekim 1923 ■ Mustafa Kemal, Curt is Lafrance adlı on yaşlarında Amerikalı çocuğun gönderdiği mektubu aldı. "Türkiye hakkında yazılan yazıları bir araya topuyoruz Lütfen imzalı bir resminizle ufak bir mesaj gönderir misiniz?" 29 Ekim 1923 ■ Mustafa Kemal, Cumhurbaşkanı seçilmesi üzerine, yaptığı konuşmayla Meclİs'e teşekkür etti...Daima, muhterem arkadaşlarımın ellerine çok samimî ve sıkı bir surette yapışarak, onların şahıslarından kendini bir an bile ayrı görmeyerek çalışacağım. Milletin sevgisini daima dayanak noktası sayarak hep beraber ileriye gideceğiz. Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır." ■ Mustafa Kemal, Fransız gazeteci Maurice Pernot'ya demeç verdi:"... Memleketimizi çağdaşlaştırmak istiyoruz. Bütün çalışmamız Türkiye'de çağdaş bir hükümet oluşturmaktır. Uygarlığa girmeyi arzu edip de batıya yönelmemiş millet hangisidir?" ■ Mustafa Kemal, Halk Fırkası Meclis Grubu'nun toplantısında, hükümet buhranına çözüm bulmak için "Anayasa'nın bazı maddelerinin açıklanması" gerektiğini bildiren bir konuşma yaptı, ardından Cumhuriyet teklifi toplantıda kabul edildi. ■ Büyük Millet Meclisi'nde, "Anayasanın bazı maddelerinin değiştirilmesine dair kanun teklifi’nin derhal görüşülmesi önerildi ve Türkiye Devleti'nin hükümet şeklinin Cumhuriyet olduğu, "YAŞASIN CUMHURİYET” sesleri arasında kabul edildi. ■ Büyük Millet Meclisi' nde, gizli oyla cumhurbaşkanı seçimi yapıldı ve Ankara Milletvekili Mustafa Kemal, oya katılan 158 milletvekilinin 158 oyuyla Cumhurbaşkanlığına seçildi. ■ Cumhuriyetin kurulması, gece 101 pare top atışıyla kutlandı. 30 Ekim 1923 ■ Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal tarafından, kabineyi kurmak üzere Malatya Milletvekili İsmet Paşa atandı. 31 Ekim 1923 ■ Mustafa Kemal, Cumhurbaşkanı seçilmesi nedeniyle memleketin her tarafından gönderilen tebriklere basın yoluyla açık teşekkür gönderdi. ■ Dokuz yılı aşkın süredir devam eden genel seferberlik (ilânı 3 Eylül 1914) kaldırıldı. ■ TBMM, 30 Ekim 1918'den 23 Ağustos I923'e kadar yurt savunması için yapılan işlerin cürüm sayılmayacağına karar verdi. 1 Kasım 1923 ■ Ali Fethi Bey (Okyar), TBMM başkanlığına seçildi. ■ Mustala Kemal, Cumhurbaşkanı seçilmesi nedeniyle kendisini kutlayan Halife Abdülmecıd Efendi'ye "Türkiye Cumhuriyeti hakkında hayırlı temennilerinize teşekkür ederim" yanıtını verdi.
