Birinci Meşrutiyet’e doğru

Tanzimat, Batı kaynaklı demokratik ve liberal fi­kirlerin ülkeye taşınmasına da olanak sağlamıştı. Özellikle 1860’tan sonra basın ve yayın hayatı bir canlanma dönemi içine girdi. Şinasi, Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa gibi ay­dınlar, liberal-reformist fikirlerin sözcülüğünü yaptılar. Mühendishane ve Tıbbiye’nin öğretmen ve öğrenci çevrele­rinden başlayan ve yeni gelişen yerli «hayriye esnafı »na kadar uzanan bir kesim, adeta bir « kamuoyu » durumuna geldi. Genç Osmanlılar adım alacak olan aydınların belirli bir doktrinleri yoktu. Pratikte üzerinde anlaştıkları ortak birkaç nokta vardı: özgürlük, anayasalı bir rejim ve temsilî sistem gibi… Bu görüşler kısmen İslamî il­kelerden de hareketle savu­nuluyordu.

Genç Osmanlılar hareketinin örgütü 1865’te İstanbul’da gizlice kurulan «İttifak-ı Hamiyyet »tir. 1867’de başarısız bir darbe girişiminden sonra Avrupa’ya kaçan bu radikaller orada « Genç Osmanlılar Ce­miyeti » adı altında yeniden örgütlendiler. Cemiyet 1871’de dağıldığı zaman, meşrutiyetçi mücadeleye ilk ivmeyi kazan­dırmış bulunuyordu. Abdülaziz‘in baskıcı rejimi alanda Genç Osmanlılar aradıkları önderi Midhat Paşa‘nın kişiliğinde buldular. Başarılı devlet gö­revleriyle dolu bir geçmişi bu­lunan Midhat Paşa, değişme fikrine iyice alışan İstanbul kamuoyunun da desteğiyle, Mütercim Rüşdü Paşa‘nın ka­binesine nazır olarak alındı.

Reform önerilerine direnen Abdülaziz‘in tahttan indirilip yerine V. Murad‘ın geçirildiği günlerde, Midhat Paşa Anayasa taslağı hazırlıklarını sürdürü­yordu. Ama yeni padişahın aklî dengesinin pek yerinde görül­memesi , gelişmenin önünü tıkıyordu. Düğümü çözen etken, « meşrutiyetçi» görünen veliaht Abdülhamid‘in varlığı oldu.

Midhat Paşa ile veliaht ara­sındaki uzlaşma, Abdülhamid‘in tahta çıkması ve anayasalı bir rejimin benimsenmesi şeklinde sonuçlandı. Böylece II. Abdülhamid saltanat makamındaki uzun sürecek yerini aldı; Midhat Paşa‘yı da istemeyerek de olsa sadrazam yaptı. Bu arada, anayasalı bir dü­zene geçişi gerektiren bir dış etken belirmişti. Bir yandan Rusya savaş hazırlıkları için­deydi; diğer yandan, impara­torluktaki Hıristiyan azınlıkların durumunu bir kez daha kur­calamak niyetiyle İstanbul’da uluslararası bir konferans dü­zenlenmekteydi.

Midhat Pa­şa‘nın anayasacılık tezi şu mantığı içeriyordu: Avrupa devletlerine verilen söz uyarınca Anayasa bir an önce bitirilerek İstanbul Konferansı’ndan önce ilan edilirse müdahaleler de önlenir; aksi halde Avrupa’nın vesayeti sürüp gider. Bu tutum, Birinci Meşrutiyet’i hazırlayan nedenler arasında, dış güçleri yatıştırma kaygısının da ne kadar önemli bir yer tuttuğunu gösterir.