Bozkır göçebeleri (Türkler)
Moğolistan’dan Tuna boylarına uzanan geniş bir alana yayılan Türkler, zaman zaman bozkır imparatorluklarına dönüşen siyasi birlikler kurdular.
İlk siyasi Türk topluluğu, MÖ VI. yy Çin kaynaklarında Şi-yongnu adıyla söz edilen Hunlardır. MÖ III. yy’da İç Moğolistan’a yerleşen ve Tarim’den Şansi’ye kadar uzanan bir imparatorluk kuran Hunlar, MS II. yy’da dağıldıktan sonra IV. yy’da Orta Avrupa’da yeniden ortaya çıktılar. Baykal kökenli bir halk olan Tabgaçlar (Topalar), III. yy’da Kuzey Şansi bölgesine yerleşmişlerdi. Daha sonra Wei hanedanı adıyla 386-535 arasında bütün kuzey Çin’e egemen oldular. 402’den başlayarak Hunlardan boşalan bozkıra egemen olan Avarları durduran Tabgaçlar, Budizm’i benimsediler ve zamanla Çinlileştiler. Hun İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra, bir Hun kolu olan Akhunlar (Eftalitler) Soğd’u ve Baktriya’yı (440) ele geçirdiler; ardından Horasan’a (484) giderek Sasani’lerle savaştılar. Sonra da Hindistan’a yönelerek Kâbil’i ele geçirdiler. Hindistan’da Gandhara’yı yakıp yıktılar, Indus’u ve Malva ilini ele geçirdiler. 565’e doğru birleşen Sasani ve Kök Türkler karşısında uğradıkları yenilgiden sonra bir daha toparlanamadılar ve bölgedeki halklar arasında eridiler.
Elden ele geçen topraklar. VI. yüzyıl ortalarında, kendisine Türk (Türük, Kök Türk) adını veren bir kavim ilk kez tarih sahnesine çıktı. Avarlara karşı ayaklanarak Çin ve Sasani imparatorlukları arasındaki bütün Orta Asya bozkırına egemen olan Kök Türkler, bu bölgede yaşayan birçok halka boyun eğdirdiler. Yenisey’in yukarı çığırında yaşayan ve kendileri gibi Türkçe konuşan Kırgızlar; Baykal Gölü’nün batısındaki Kuryanlar; Tula Irmağı’nın kuzeyindeki Uygurlar; Ötüken bölgesindeki Oğuzlar; Kerulen Irmağı ile Baykal Gölü arasında yaşayan Otuz-Tatarlar ve Dokuz-Tatarlar; Baykal Gölü’nün doğusundaki Karluklar ile güneyindeki Türgişler; Orta ve Doğu Asya’ya yayılmış Talaslar; Orhon Irmağı ile Altay Dağları arasında yaşayan Tarduşlar; Altay Dağları’nın batısından Seyhun Irmağı’na kadar uzanan alandaki Onoklar hep Kök Türklerin egemenliğine girdi. Kök Türklerden sonra bozkır imparatorluğunun başına geçen Uygurlar, Kırgızların saldırısı (840) karşısında Orduyu terk ederek Gansu ile Çin Türkistanı’nda iki ayrı devlet kurdular ve çok dinli, yerleşik bir uygarlık yarattılar. Kırgızlar, Uygurlardan sonra ele geçirdikleri Ordu’dan 924’te
Çitanlar tarafından kovuldular ve eski yurtlarına, Yenisey’in yukarı çığırına döndüler. VIII. yüzyılın sonlarında Talas’ın kuzeybatısında Balasagun’u merkez alarak yerleşen Türgişler, Onokların doğu kolundaydı. Maveraünnehir’de Arap ilerlemesini durduran Türgişlerin siyasi varlığına, eski Batı Kök Türk yurduna sahip olmaya başlayan Karluklar son verdi. Uygurlar ve Basmillerle birlikte Kök Türklerin yıkılmasında rol oynayan Karluklar, Uygurlara karşı giriştikleri iktidar mücadelesini kaybettiler ve batıya çekildiler. Talas Savaşı’nda (751) Arapların yanında yer alan bu halk, Tarbagatay ve Çungarya bölgesine (756), Türgişlerin dağılmasından sonra da Balasagun ve Talas bölgesine yerleştiler.
.
Büyük göç dalgaları.
Uygur egemenliğine karşı ayaklanan ve yenilen Oğuzlar, kalabalık kitleler halinde batıya göç etmeye başladılar. En kalabalık Türk halklarından olan Oğuzlar, X. yüzyılın ilk yarısında Sibirya’dan Volga’ya kadar, İslâm bölgesinin kuzey sınırına yayılmışlardı.
Tanrı Dağları’nın batısı ile İtil Irmağı arasında yaşayan Sabarlar, VI. yüzyıl ortalarında Avarların baskısıyla batıya göç etmeye başladılar. Ural-Altay dağları arasındaki Oğuzlar yurtlarından çıkarak Tobol ve İşim ırmaklarının çevresine, VI. yüzyıl başında da Kafkaslar’ın kuzeyinde, Kuban Irmağı boyunca yerleştiler. Sasani’lerden ve Avarlardan (558) yedikleri ağır darbelerden sonra toparlanamadılar ve Hazar boyları arasında eridiler. Kök Türklerin önünden kaçan Avarların Türkleşen bir kolu, Sabarları ezdikten sonra, Orta Avrupa’da büyük bir imparatorluk kurdu. Bizans’ı baskı altında tutan ve Sasani’lerle ittifak yaparak 619 ve 626’da İstanbul’u kuşatan Avarlar, VIII. yüzyılda güçten düştüler ve Frankların saldırılarıyla dağıldılar. Parçalanan Avar grupları Macaristan’ın doğusuna ve Balkanlara yerleşerek Hristiyanlaştı. Adlarından ilk kez 480’de söz edilen Bulgarlar, VI. yüzyılda Volga bölgesinde Büyük Bulgaristan adıyla bilinen devleti kurduktan sonra beş kola ayrıldı. Tuna ve Balkan Dağları arasındaki bölgeye yerleşerek bugünkü Bulgaristan’a adını veren Tuna Bulgarları, zamanla Hristiyan dinini benimsedi ve Slavlaştı. Volga veya Kama Bulgarları ise, Volga ile Kama’nın kavşak noktasında, bugünkü Kazan yakınlarındaki Bulgar kentini kendilerine merkez ederek, büyük ölçüde kürk ticaretine dayanan bir devlet kurdular. 1237’de Moğolların baskısıyla parçalandılar ve Altınordu içinde eridiler. VII-X. yüzyıllarda Hazar Denizi ile Karadeniz arasında, Don, Volga ve Kafkaslar’ın sınırlandırdığı bölgede Hazarların kurduğu devlet ileri bir refah düzeyine ulaşmıştı. Müslüman Arapların güneyden gelen saldırılarını Kafkaslar’da durduran Hazarlar, resmi din olarak Museviliği benimsediler. Orta Asya’dan batıya göç eden Türklerin son büyük dalgası Peçenekler, Uzlar ve Kumanlardı (Kıpçaklar). Peçenekler IX. yüzyıl sonlarında Don Irmağı’ndan Dniepr’ın batısına kadar uzanan bozkıra yayıldılar. Uzların baskısıyla Balkanlar’a geçerek, 1026-1090 arasında Bizans’a şiddetli saldırılar düzenlediler.
Nihayet 1091’de, Kumanların desteğini alan Bizans karşısında yenilince siyasi bir güç olmaktan çıktılar ve bölge halkları içinde eridiler. Oğuzların bir kolu olan Uzlar da 1065’te Tuna’yı geçtiler, Peçeneklerin ardından Trakya ve Makedonya’yı yağmaladıktan sonra Balkanlar’da eriyip gittiler. XI. yüzyıl ortalarında Karadeniz’in kuzeyindeki bozkıra (Deştikıpçak) yerleşen Kıpçakların bir bölümü Rusya, Macaristan, Bulgaristan ve Gürcistan’a dağılarak erirken, yurtlarında kalanlar Altınordu devletinin en önemli etnik grubunu oluşturdular.
