İstibdad idaresi

Kişi güvenliği ve özgürlüğü tamamen yok edilerek, hafiyelik ve curnalcılık ağıyla tam bir « korku devleti » kuruldu. Bu dönemde bütün devlet yetkileri padişahın elinde toplandı. Sadrazam ve vekiller basit birer idare âmiri durumuna düştüler. Şûrayı Devlet de kendine verilen görevleri ba­ğımsız bir şekilde yapamaz oldu. Öte yandan yargı organı sürekli baskı ve müdahaleler altınday­dı.

Dönemin bir özelliği de, din-devlet işlerinin yeniden kaynaştırılmasıydı. Bu tarihlerde İran ve Fas dışında bütün İslam dünyası Avrupa egemenliği altına girmişti. İngiltere de, Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bü­tünlüğünü koruma politikasını terk etmişti. İngiltere-Rusya kıskacı, II. Abdülhamid’i yeni çıkış yolları aramaya itti. Onun bu yeni manevra alanındaki bazı hareketleri, Osmanlı ve dünya Müslümanlarında, İslam hali­fesinin Avrupa diktasından bağımsız bir hükümdar duru­muna geldiği sanısını uyandırdı II. Abdülhamid’in İslam dün­yasındaki saygınlığı, ülke içinde koyu bir dincilik akımıyla bir­leştirildi. Panislamcı politika ve gelenekçiliğe yeniden geri dönüş, halka, dış yardım ve borçlan­maların yol açtığı acıları biraz olsun unutturabiliyordu. Tarikat tekke ve zaviye gibi mistik yuvaların toplumda kazandığı güç de bunu gösterir.